Fiilde kip konusu iki ana başlıkta incelenir. Bunlardan ilki haber yani bildirme kipleridir. İkincisi ise dilek, tasarlama kipleridir. Bu yazımızda bu iki ana başlığa örnekler vererek değineceğiz.
1. Bildirme (Haber) Kipleri
Eylemlerin yapılış zamanını bildiren kiplerdir. “Zaman” içerir. -dı, -miş, -yor, -makta, -ecek, -r bu kiplerin hepsi zaman anlamı taşır.
Soru kalıbında haber kipleri ifadesi görürsek bakmamız gereken işte bu ekler olacaktır.
Bilinen (Görülen) Geçmiş Zaman
Eylem kök ya da gövdelerine -dı ekinin getirilmesiyle oluşur. Türkçe büyük ünlü uyumuna göre bu ek şu şekilde çeşitlilik gösterebilir: -dı,-di, -tı, -ti.
Kazananlar az önce kürsüden ilan edildi. (edil-di)
Çocukların karnı oynadıkları için çok acıktı. (acık-tı)
O zaman başından aşkındı derdi,
Mermeri oyardı, taşı delerdi.
Kaç yanık yolcuya soğuk su verdi.
Değdi kaç dudağa çoban çeşmesi. (Faruk Nafiz Çamlıbel- Çoban Çeşmesi)
- Olumlu Biçimi: geldim, geldin, geldi, geldik, geldiniz, geldiler
- Olumsuz Biçimi: gelmedim, gelmedin, gelmedi, gelmedik, gelmediniz, gelmediler
- Soru Biçimi: Geldim mi? Geldin mi? Geldi mi? Geldik mi? Geldiniz mi? Geldiler mi?
Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman
Eylem kök ve gövdelerine –mış ekinin getirilmesiyle oluşur. Bu ekler büyük ünlü uyumuna uyduğu için şu şekilde çeşitlilik gösterebilir: -mış, -miş, -muş, -müş
Kar yolları kapamış o köyde. (kapa-mış)
Seni son gördüğümden beri çok değişmişsin. (değiş-miş-sin)
- Olumlu Biçimi: gelmişim, gelmişsin, gelmiş, gelmişiz, gelmişsiniz, gelmişler
- Olumsuz Biçimi: gelmemişim, gelmemişsin, gelmemiş, gelmemişiz, gelmemişsiniz, gelmemişler
- Soru Biçimi: Gelmiş miyim? Gelmiş misin? Gelmiş mi? Gelmiş miyiz? Gelmiş misiniz? Gelmişler mi?
Şimdiki Zaman
Eylem kök ve gövdelerine –yor ya da –makta ekinin getirilmesiyle oluşur.
Hayat bir sel gibi akıyor. (akı-yor)
Annem kendi arabasıyla bize doğru gelmekte. (gel-mekte)
- Olumlu Biçimi: Geliyorum, geliyorsun, geliyor, geliyoruz , geliyorsunuz, geliyorlar
- Olumsuz Biçimi: Gelmiyorum, gelmiyorsun, gelmiyor, gelmiyoruz, gelmiyorsunuz, gelmiyorlar
- Soru Biçimi: Geliyor muyum? Geliyor musun? Geliyor mu? Geliyor muyuz? Geliyor musunuz? Geliyorlar mı?
Gelecek Zaman
Eylem kök ya da gövdelerine –acak ekinin getirilmesiyle oluşurlar. Bu ekler büyük ünlü uyumuna uyduğu için şu şekilde çeşitlilik gösterebilir: -ecek, -acak
Yasa dışı faaliyetlerin hepsi temizlenecek. (temizlen-ecek)
Yeni alışveriş merkezi burada açılacak. (açıl-acak)
- Olumlu Biçimi: Geleceğim, geleceksin, gelecek, geleceğiz, geleceksiniz, gelecekler
- Olumsuz Biçimi: Gelmeyeceğim, gelmeyeceksin, gelmeyecek, gelmeyeceğiz, gelmeyeceksiniz, gelmeyecekler
- Soru Biçimi: Gelecek miyim? Gelecek misin? Gelecek mi? Gelecek miyiz? Gelecek misiniz? Gelecekler mi?
Geniş Zaman
Eylem kök ve gövdelerine –(a)r ekinin getirilmesiyle oluşur. Olumsuzu –maz şeklindedir. Bu ekler büyük ünlü uyumuna uyduğu için şu şekilde çeşitlilik gösterebilir: -(a)r, -(e)r,-(ı)r,-(i)r,-(u)r,-(ü)r,
Konuşulanlar bu odadan çıkmaz asla. (çık-maz)
Onu tanıyan herkes ona koşulsuz güvenir. (güven-ir)
Derinden derine ırmaklar ağlar,
Uzaktan uzağa çoban çeşmesi
Ey suyun sesinden anlıyan bağlar,
Ne söyler şu dağa çoban çeşmesi.
- Olumlu Biçimi: Gelirim, gelirsin, gelir, geliriz, gelirsiniz, gelirler
- Olumsuz Biçimi: Geniş zamanın olumsuzunda -r eki düşer şahıs çekimleri ise 1. tekil ve 1. çoğulda -ma, -me diğer şahıslarda -maz, -mez şeklindedir.
Gel-me-m (1.tekil şahıs) gel-mez-sin (2. tekil şahıs) gel-mez (3. tekil şahıs) gel-me-y-iz (1. çoğul şahıs) gel-mez-siniz (2. çoğul şahıs) gel-mez-ler (3. çoğul şahıs)
- Soru Biçimi: Gelir miyim? Gelir misin? Gelir mi? Gelir miyiz? Gelir misiniz? Gelirler mi?
2. Dilek/Tasarlama Kipleri
Bu kipler zaman anlamı bildirmezler. Cümleye dilek, tasarlama anlamı katarlar.
Koşul (Şart) Kipi
Eylem kök ya da gövdelerine –se ekinin getirilmesiyle oluşur. Bu ekler büyük ünlü uyumuna uyduğu için şu şekilde çeşitlilik gösterebilir: -sa, -se
Cümledeki anlamıyla kimi zaman dilek kimi zaman koşul anlamı içerir.
bizimle gelseniz.(dilek)
Büşra’yı sevse üzmezdi. (koşul)
İstek Kipi
Eylem kök ya da gövdelerine -e ekinin getirilmesiyle oluşur. Bu ekler büyük ünlü uyumuna uyduğu için şu şekilde çeşitlilik gösterebilir: -e, -a
Artık bir mola verelim.
Bavulunu yerleştirelim.
Gereklilik Kipi
Eylem kök ve gövdelerine -meli ekinin getirilmesiyle oluşur. Bu ekler büyük ünlü uyumuna uyduğu için şu şekilde çeşitlilik gösterebilir: -meli, -malı
Yarına kadar buraya gelmelisiniz.
Daha çok kitap okumalı Büşra
Emir Kipi
Kip eki yoktur. Eylemin yapılmasıyla ilgili isteği emir biçiminde bildirir. Emir kipindeki eylemlerde
sadece kişi ekleri vardır. 1. tekil 1. çoğul kişilerinin emir kipi yoktur.
………….
gel
gelsin
…………
gelin
gelsinler
Yazı Önerisi: